ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ Ο ΚΑΜΠΟΣ. Το βουνό στο κέντρο της Τήνου ονομάζεται Πατέλες και πάνω σ’ αυτό βρίσκεται το υψίπεδο Πολέμου Κάμπος. Στο οροπέδιο υπάρχουν υπολείμματα αρχαίων και μεσαιωνικών κτισμάτων οχυρωματικής φύσης και στις πλαγιές του, από τον οικισμό Κόρης Πύργος μέχρι τα Πυργιά, είναι κρυμμένος ένας άγνωστος κόσμος, ίχνη πανάρχαιων οικισμών που περιμένουν να ερευνηθούν και να πουν την ιστορία τους. Στον Πολέμου Κάμπο μπορείτε να φτάσετε από μονοπάτι που ξεκινάει πάνω από τα Υστέρνια, στο δρόμο προς το εκκλησάκι της Δεύτερης Εύρεσης. Το ίδιο μονοπάτι φθάνει στον Κόρης Πύργο.
Ο ΚΟΥΜΕΛΑΣ ΚΑΙ ΤΟ ΜΑΛΙ. Στα βόρεια του νησιού βρίσκονται αυτοί οι δυο λιτοί και γραφικοί παραθεριστικοί οικισμοί των ντόπιων, κοντά στο Στενό Τήνου-Ανδρου. Εκεί θα φτάσετε κάνοντας μια πολύ ενδιαφέρουσα διαδρομή, που περνάει μέσα από τα λατομεία πράσινου μαρμάρου. Ο Κουμελάς, κτισμένος σε έναν στενό όρμο, διαθέτει μια πολύ όμορφη βοτσαλωτή παραλία με πεντακάθαρα νερά. Πίσω της υπάρχουν μικρά σπιτάκια και «σύρματα» (αποθήκες) για τις βάρκες. Το Μαλλί είναι κτισμένο σε μια μικρή χερσόνησο. Εχει δυο παραλίες, με καλύτερη τη δεύτερη – αρκετά μεγάλη, με άμμο και ψιλό βότσαλο.
Ο ΤΣΙΚΝΙΑΣ. Το ψηλότερο βουνό της Τήνου παλιά λεγόταν Γύρας ή Γυραί Πέτραι από τους Γυραιείς, μιας από τις δώδεκα αρχαίες φυλές της Τήνου που το κατοικούσε. Σύμφωνα με τη μυθολογία, στη διάρκεια της Αργοναυτικής εκστρατείας όταν η Αργώ έδεσε στην περιοχή, λιποτάκτησαν και κατέφυγαν στο βουνό τα παιδιά που είχε κάνει ο Βοριάς με την Ορειθυία, ο Ζήτης και ο Κάλαϊν. Ο Ηρακλής μαθαίνοντας την είδηση ανέβηκε στον Τσικνιά και τους σκότωσε. Ο πατέρας Βοριάς, άφησε τα παλάτια του στη Θράκη και άρχισε να αναζητά τους γιους του. Ετσι έφτασε μέχρι εδώ, βρήκε τους τάφους τους κι άρχισε να τους θρηνεί. Υστερα άνοιξε τους ασκούς του και άφησε τους ανέμους ελεύθερους (ο Βοριάς συχνά ταυτίζεται με τον Αίολο στη λαϊκή παράδοση). Ετσι οι άνεμοι από τότε μέχρι σήμερα δέρνουν το βουνό -και όλο το νησί. Κείμενα μιλάνε, επίσης, για έναν μεγαλόπρεπο ιερό του Βοριά-Αιόλου, που ήταν κτισμένο στον Τσικνιά. Πήλινα αγγεία που έχουν βρεθεί στα νότια κράσπεδά του κοντά στη Στενή, χρονολογούνται από την αρχαία εποχή και συνηγορούν στο ότι εδώ υπήρχε οικισμός και ιερό. Σύμφωνα με τον ιστορικό Δώριζα, λόγω της τσίκνας (κνίσας) των ζώων που θυσίαζαν προς τιμή του θεού, πήρε τότε το όνομά του το βουνό.
ΟΙ ΦΑΡΟΙ
Παπάργυρας. Υψώνεται πάνω στο ακρωτήριο Παπάργυρας στην περιοχή της Λιβάδας, στα ανατολικά του νησιού και μπορείτε να τον προσεγγίσετε από μονοπάτι. Κτίστηκε το 1910 και θεωρείται σημαντικός φάρος πελαγοδρομίας, καθώς ορίζει το πέρασμα Χίου –Ικαρίας και το Στενό Μυκόνου-Τήνου.
Πλανήτης. Πρωτοάναψε το 1886. Ορίζει το λιμάνι του Πανόρμου, το μοναδικό στα βόρεια της Τήνου.
Δύσβατο. Είναι από τις βασικότερες «πόρτες» πλωτής επικοινωνίας (όπως στο Κάβο Ντόρο και στο Στενό της Μυκόνου) των εμπορικών πλοίων μεταξύ Μαύρης Θάλασσας και Μεσογείου. Αναψε για πρώτη φορα το 1905 και ως το 1970 υπήρχε φαροφύλακας. Βρίσκεται στο δυτικό άκρο του νησιού, επάνω σε βραχονησίδα.
Ο ΕΡΕΙΠΩΜΕΝΟΣ ΟΙΚΙΣΜΟΣ ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΑ. Στη διαδρομή προς το Σκλαβοχωριό, πατρίδα του σημαντικού ζωγράφου Νικολάου Γύζη, θα βρείτε στ’ αριστερά σας τα γκρεμισμένα σπίτια του χωριού. Κτίστηκε πριν από το 1600 και έχει εγκαταλειφθεί εδώ και αρκετά χρόνια.
ΧΩΡΙΑ ΤΗΣ ΕΝΔΟΧΩΡΑΣ
Αγάπη. Είναι ένα μικρό καθολικό χωριό, από τα παλαιότερα του νησιού καθώς φαίνεται ότι υπάρχει από τη βυζαντινή εποχή.
Αρνάδος. Είναι από τα παλιά χωριά του νησιού και χρονολογείται στον 13ο-14ο αιώνα. Στο κέντρο βρίσκεται ο ναός της Αναλήψεως του Σωτήρα (1908) με βοτσαλωτή αυλή που έχει θέα ως τη Μύκονο. Μαρμάρινες πινακίδες θα σας δείξουν το δρόμο προς το Παναϊδάκι, μια υποβλητική θολωτή εκκλησία την οποία αξίζει να επισκεφθείτε.
Κάμπος. Προσφέρει ωραία θέα στο Ξώμπουργο και το περιβάλλουν μπαξέδες και παλιά μονοπάτια.
Καρυά. Μέσα στο πευκοδάσος, τους ευκάλυπτους και τις ροδιές, ξεχωρίζουν τα αρχοντικά σπίτια της που ήταν εξοχικά των ευκατάστατων Τηνιακών. Το πόσο όμορφη ήταν, μάλιστα, η Καρυά το λέει και το τραγούδι: «η Μέση είν’ όμορφο χωριό, ο Τζάδος είναι χάνι, μα όποιος περάσει απ΄την Καρυά το νου του τον εχάνει»… Η ιστορία της ξεκινάει από τη βυζαντινή εποχή.
Κουμάρος. Παραδοσιακός οικισμός που χρονολογείται από την Ενετοκρατία. Περιδιαβαίνοντας θα θαυμάσετε τις γειτονιές με τα κυκλαδίτικης αρχιτεκτονικής σπίτια, τις ωραίες μαρμάρινες κρήνες, τις ασπρισμένες στοές.
Κώμη. Κεφαλοχώρι στο κέντρο της Τήνου. Ακμασε όταν η αγροτική παραγωγή ήταν ακόμα προσοδοφόρος ενασχόληση κι αυτό το καταλαβαίνει ο επισκέπτης παρατηρώντας τα παλιά μαγαζιά, τις πλατείες και τα μεγάλα σπίτια της Κώμης. Στις αρχές του 20ου αιώνα εδώ λειτουργούσε εργοστάσιο κονσερβοποίησης τοματοπολτού και εργαστήριο κατεργασίας καπνού. Στην πλατεία δεσπόζει η καθολική εκκλησία του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου με τη βοτσαλωτή της αυλή. Εξω από την εκκλησία υπάρχει ένα καφενεδάκι και η παλιά κρήνη του χωριού. Ο κάμπος της Κώμης ήταν ανέκαθεν εύφορος και τα προϊόντα του τροφοδοτούσαν όλο το νησί και άλλες περιοχές της Ελλάδας (η πεδιάδα μάλιστα προμήθευε και την Αθήνα με εσπεριδοειδή, ρόδια, φασόλια, αγγούρια, τομάτες που μεταφέρονταν με τα καΐκια).
Μουντάδος. Ομορφος οικισμός προς την ανατολική πλευρά της Τήνου με πλακόστρωτα σοκάκια, σπίτια κυκλαδίτικης αρχιτεκτονικής και το ναό του Αγίου Ιωάννη του Πρόδρομου. Ο Μουντάδος έχει ιστορία τουλάχιστον 1.000 ετών και γνώρισε μεγάλη άνθιση στους τομείς των γραμμάτων και των τεχνών.
Μυρσίνη. Είναι κοντά στην Ποταμιά και τη Στενή στην ανατολική πλευρά του νησιού και έχει λίγους μόνιμους κατοίκους. Στην επάνω είσοδο του οικισμού δεσπόζει η καθολική εκκλησία του Ευαγγελισμού. Περπατώντας στα στενά σοκάκια του με τις καμάρες, θα βρείτε οινοπαντοπωλεία.
Ποταμιά. Είναι ένα μικρό χωριό με σπίτια ασβεστωμένα και νοικοκυρεμένα, περιτριγυρισμένο από περιστεριώνες. Μια μαρμάρινη επιγραφή στη μάντρα του καθεδρικού ναού της Αγίας Καρμέλας (Παναγία του Καρμήλου) δίνει την πληροφορία ότι ο δρόμος που συνέδεσε την Ποταμιά με τη Στενή διανοίχτηκε μόλις το 1976.
Σκαλάδος. Κτίστηκε μετά το 1200 στο κέντρο του νησιού και βρίσκεται σε ανάπτυξη καθώς αρκετοί νέοι άνθρωποι τον κατοικούν όλο το χρόνο. Εχει αρκετά νεόκτιστα σπίτια, παντοπωλείο-καφενείο, ταβέρνα, εστιατόριο. Ξεχωρίζουν οι δύο εκκλησίες, του Αγίου Ιωάννη και της Παναγίας με εικόνες από το 1700.
Σκλαβοχωριό. Το χωριό αυτό στο κέντρο του νησιού, κοντά στον Σκαλάδο, φιλοξενεί το σπίτι στο οποίο γεννήθηκε ο ζωγράφος και φιλόσοφος Νικόλαος Γύζης, το άγαλμα του οποίου υψώνεται στην πλατεία που προσφέρει θαυμάσια θέα σε όλη την περιοχή.
Σμαρδάκιτο. Είναι κτισμένο στη νοτιοανατολική πλευρά του βουνού Ράχες. Απέχει μόλις 1 χλμ. από τον Ταραμπάδο και το όνομά του προέρχεται κατά πάσα πιθανότητα από τις σμουρδιές, δηλαδή τις μουριές που υπήρχαν παλαιότερα σε αφθονία στην περιοχή μιας και εξέτρεφαν μεταξοσκώληκες. Το Σμαρδάκιτο είναι ένα μικρό οικιστικό κόσμημα, στο κέντρο του οποίου ξεχωρίζει το καμπαναριό του καθολικού ναού του Αγίου Αντωνίου. Οπως θα διαπιστώσετε περπατώντας στα σοκάκια είναι κατάφυτο.
Ταραμπάδος. Κτισμένο τον 17ο αιώνα το περιποιημένο χωριό με τις καμάρες και τα αναστηλωμένα σπίτια, την εκκλησία του Ταξιάρχη και τους φιλόξενους κατοίκους, είναι γνωστό για την περιοχή των περιστεριώνων. Βρίσκεται στη ρεματιά με τις ελιές και τα οπωροφόρα και περιλαμβάνει αρκετούς από τους πιο παλιούς, περίτεχνους τηνιακούς περιστεριώνες.